Obstetrik ultrasonografi gebelik takiplerinde yapılan ultrasonografik incelemeye verilen isimdir. 1950'lerin son çeyreginde kullanıma girmesinden bu yana ultrasonografi obstetrik alanında son derece önemli ve vaz geçilmez bir konuma gelmiştir. Günümüzde kullanılan gerçek zamanlı ultrasonografi cihazları hareket halindeki fetusun görüntülerini monitör ekranına yansıtmakta ve fetusu incelemeye olanak tanımaktadırlar. Bu görüntüleri elde edebilmek için 3.5-7.0 megahertzlik (saniyede 3.5-7 milyon siklusluk) yüksek frekanslı ses dalgaları kullanılmaktadır.

Ultrason cihazının prob adı verilen kısmı tarafından üretilen ses dalgaları değişik dokulardan değişik oranlarda ve formlarda yansıyarak proba geri dönerler. Birbirinden farklı olan bu yansımalar bilgisayar tarafından işlenerek görüntü olarak monitöre yansıtılır. Bu görüntüye ultrasonogram adı verilir. Fetal kalp atımları ya da bebeğin hareketleri gibi hareketli görüntüler monitörden izlenir. Benzer şekilde görüntülerin incelenmesi ile fetusta bulunan anormallikler saptanabilir. Yine fetusa ait ölçümler yapılarak gelişimi değerlendirilebilir.

Hamileliğinin erken döneminde transvajinal ultrasonografi tercih edilmelidir. Transvajinal ultrasonografi ile fetal kalp atımları 5.5- 6 haftada saptanabilir. Ayrıca baş-popo mesafesinin ölçümü bu tür incelemelerde daha tatminkar olmaktadır. Bizim uygulamalarımızda 13. haftaya kadar tüm ultrason incelemeleri transvajinal yöntemle yapılmaktadır. Bu yöntemde hem görüntü kalitesi ve güvenilirliği daha yüksek olmakta hem de hastanın idrarının sıkışık olması gerekmediğinden, hatta tercihan mesanesinin boş olması gerektiğinden hasta açısından daha konfrolu olmaktadır. Mesanenin dolması beklenmediğinden gereksiz zaman kaybı sorunu da ortadan kalkmaktadır.

Gebelikte ultrason ne zaman ve neden kullanılır?

Ultrasonografi fetusun değerlendirilmesinde güvenli, etkili ve ucuz bir yöntem olarak kabul edilir. Günümüzde gebelik takiplerinin vazgeçilmez bir ögesi haline gelmiştir.

Gebelikte ultrasonografinin ana kullanım amaçları şunlardır:

1. Gebeliğin tanısı
Obstetrik ultrasonografinin ilk amacı herhangi bir adet gecikmesi varlığında gebelik olduğunun kanıtlanmasıdır. Normal bir gebelik tanısı ancak gebeliğe ait oluşumların ultrasonografi ile gösterilmesi ile konabilir. Ancak bu gebeliğin normal olup olmadığı seri incelemeler ile değerlendirilebilir.

Gebelik kesesi transvajinal ultrasonografi ile 4.5 hafta gibi çok erken bir dönemde saptanabilir. Kesenin çapı günde yaklaşık 1 mm büyür. Ancak kesenin genelde tam yuvarlak olmaması nedeniyle ölçümüher zaman kolay değildir. Bu nedenle gebelik yaşı hesaplamasında çok güvenilir kabul edilmez.

2. Gebelik yaşının saptanması
Özellikle erken gebelikte son adet tarihinden emin olmayan kadınlarda ultrasonografik inceleme gebelik yaşının saptanmasında son derece önemlidir. Gebeliğin her döneminde yaşı belirlemek ya da tahmin etmek amacıyla değişik ölçümler yapılabilir ancak zaman ilerledikçe son adet tarihi ile arada uyumsuzluk olması durumunda bunun son adet tarihinin hatırlanmasındaki bir hatadan mı yoksa bebekte ortaya çıkan ve tehlikeli olabilecek bir gelişim geriliğinden mi kaynaklandığı kolaylıkla ayırt edilemeyebilir. Bu nedenle gebeliğin sağlıklı bir şekilde takip edilebilmesi için ilk incelemenin mümkün olduğunca erken yapılması yararlıdır.

Son adet tarihinden emin olunan, gebeliğin başından beri izlenen hamilelerde ise doğum tarihi saptanırken son adet kanamasının başladığı ilk gün baz alınr. Zaman zaman anne adaylarının ultrasondaki çeşitli ölçümlerin sonuçlarına göre doğum tarihi tahmin ettiklerine tanık oluyoruz. Bu son derece yanlış bir yaklaşımdır. Zira bebeğin ölçümleri genetik yapısı, plasentanın durumu gibi pekçok faktöre bağlı olarak değişebileceğinden ultrason ölçümleri faklı ve yanlış doğum tarihlerinin ortaya çıkmasına neden olabilir. Ultrason ancak son adet tarihinden emin olunmayan durumlarda gebelik yaşının ve beklenen doğum tarihinin saptanmasında kullanılmalıdır.

3. Tekil çoğul gebelik ayrımı
Erken gebelik ultrasonografisi ile çoğul ya da tekiz gebeliklerin ayrımı kolaylıkla yapılabilir. İlerleyen dönemlerde ise çoğul gebeliklerde bebeklerin pozisyonları, fetustan fetusa transfüzyon sendromu gibi hastalıkların varlığı ile plasenta ve amniyon keselerinin sayısı da ultrsonografide saptanır.

4. Normal anormal gebelik ayrımı
Erken gebelikte kanama ortaya çıktığında fetusun canlı olup olmadığı ultrasonografi ile değerlendirilir. Fetal kalp atımları 5.5-6. haftadan itibaren gelişmiş ultrasonografi cihazları ile saptanabilir. Bebeğin anne karnında öldüğü missed abortus ya da hiç gelişmediği boş kese gibi durumların tanısı da ultrasonografi ile konur Yine benzer şekilde dış gebelik veya mol gebelik tanısında da ultrasonografi son derece önemli bir rol oynar. Ayrıca erken dönemde bebeğe ait kromozomal bozuklukları düşündüren ense kalınlaşması ya da burun kemiğinin olmaması gibi durumlar da ultrason ile saptanır.

5. Bebeğin gelişiminin değerlendirilmesi
Gebeliğin ilerleyen dönemlerinde fetusa ait bacak, kafa ve karın çevresi ölçümleri hem bebeğin ağırlığı hem de gelişimi ile ilgili değerli ipuçları verir.
Gebelik takiplerinde ölçülen parametreler şunlardır:
# Baş popo mesafesi (CRL): Bu ölçüm 7-13 gebelik haftalarında yapılır ve gebelik yaşını 3-4 günlük yanılma payıyla verir. (CRL normal değerleri)
# Biparietal çap (BPD): Başın iki yanında yer alan ve parietal kemik adı verilen kemikler arasındaki mesafenin ölçümüdür. Bu ölçüm 13. haftadan sonra yapılır. 13. haftada 2.4 cm civarındayken miadda 9.5 cm'e kadar artar. Aynı ağırlığa sahip bebeklerin BPD uzunlukları değişik olabileceği için gebeliğin son dönemlerinde güvenilirliği azalır. (BPD normal değerleri)
# Femur uzunluğu (FL): Kalça ile diz arasındaki femur adı verilen kemiğin ölçümüdür. İnsan vücudundaki en uzun kemiktir ve bebeğin uzunlamasına olan gelişimini yansıtır. Güvenilirliği BPD gibidir ve 14. haftada 1.5 cm iken termde 7.8 cm civarında ölçülür. (FL normal değerleri)
# Karın çevresi (AC): Gebeliğin son dönemlerindeki en önemli ölçümdür. Gebelik yaşından ziyade fetusun büyüklüğü ve ağırlığı hakkında ipuçları verir.(AC normal değerleri)

6. Bebeğin ağırlığının tahmin edilmesi
Fetusun ağırlığı BPD, FL ve AC'nin birarada değerlendirilmesi ile yaklaşık olarak saptanabilir. Pekçok gelişmiş ultrasonografi cihazı bu hesaplamayı otomatik olarak yapmakla birlikte elle hesaplama için yapılmış grafik ve tablolar da mevcuttur.

7. Plasentanın yerinin saptanması
Obstetrik ultrasonografi plasenta previa ve benzeri plasental anomalilerin saptanmasında en etkili yöntemdir.

8. Amniyon sıvısı hastalıkları
Amniyon sıvısının fazla ya da az olduğu durumlar da ultrasonografi ile saptanır. Her iki durumda da fetus anomali açısından dikatli bir şekilde değerlendirilmelidir.

9. Fetal anomalilerin saptanması
Fetusa ait pekçok anomali 20 hafta civarında yapılacak olan detaylı bir inceleme ile saptanabilir. Bu inceleme halk arasında yaygın olarak renkli ultrason olarak da tabir edilmekle birlikte bu yanlış bir tanımlamadır. Doğru tanım detaylı ultrason olmalıdır.

İkinci düzey ya da malformsyon ultrasonografisi olarak da adlandırılan bu incelemede bebeğin tüm organları detaylı bir şekilde incelenir ve hidrosefali, spina bifida gibi majör anomalilerin yanında, diyafram fıtığı, oniki parmak barsağında darlık gibi iç organları etkileyen anomaliler de saptanabilir. Ayrıca yarık damak, yarık dudak, doğumsal kalp anomalileri ve Down sendromu varlığı tespit edilebilir. Bunlara ek olarak amniyosentez, koriyon villus biopsisi, göbek kordonundan kan örneği alınması ve anne karnındaki bebeğe uygulanan benzeri girişimler de yine ultrason eşiliğinde yapılır.

10. Bebeğin iyilik halinin değerlendirilmesi
Genel inceleme ve bulguların yanısıra fetal biyofizik profil olarak adlandırılan ve bebeğin hareketleri ile amniyon sıvı miktarının değerlendirilmesi sonucu bebeğin sağlık durumu hakkında bilgi veren inceleme de ultrason ile yapılır.

11. Erken doğum riskinin tahmin edilmesi
Gebeliğin 23. haftası civarında yapılan incelemede rahim ağzının uzunluğu erken doğum riski açısından fikir verebilir. Bunun için ideal ölçüm vajinal ultrasonografi ile yapılmaktadır. Ayrıca amniyon kesesinin rahim ağına doğru hunileşmeside artmış erken doğum riski lehine bir bulgu olarak değerlendirilir. Bu tür bulgular varlığında rahim ağzına dikiş atılarak erken doğum engellenmeye çalışılır.

12. Plasental akımların değerlendirilmesi
Özellikle gebeliğin son dönemleri yaklaştığında göbek kordonundaki kan akımları doppler ile incelenerek bir anormallik olup olmadığı incelenir. Kan akımındaki bir azalma bebeğin yaşamını tehlikeye sokabileceğinden son derece önemlidir. Özellikle gelişme geriliği olan olgularda bu inceleme doğum kararı vermede etkilidir.

13. Bebeğin cinsiyetinin saptanması
Gebelikte yapılan ultrason incelemelerinde anne baba adaylarını gelişimi ve sağlık durumundan sonra en çok ilgilendiren konu bebeklerinin cinsiyetidir. Ultrasonun yaygın kullanıma girmesi ve neredeyse her merkez ve muayenehanede bulunması sonucu artık bebeğin cinsiyetini öğrenmek için doğum anını beklemek gerekliliği ortadan kalkmıştır. Ultrasonografi ile 12 hafta gibi erken bir dönemde bile cinsiyet tespiti yapılabilmekle birlikte bu her zaman mümkün olmamaktadır. Genel olarak gebeliğin 14-16 haftalarından sonra doğacak olan bebeğin kız ya da erkek olduğu görülebilir. Çok nadir durumlarda ise doğuma kadar cinsiyet saptanamayabilir.

14. Prenatal girişimler sırasında
Bebekte bir anomali ya da artmış anomali riski saptanması durumunda koriyon villus biopsisi, amniyosentez ya da kordon kanından örnek alınması gibi girişimler gerekli olabilir. Bu tür girişimler ultrason eşliğinde yapılır. Ayrıca tüp bebek uygulamalarında 3 ya da daha fazla sayıda embryo içeren gebelikler oluştuğunda embryoların sayısını azaltmak amacıyla redüksiyon adı verilen işlem uygulanacak ise bu da sadece ultrason eşliğinde yapılabilir.

15. Diğer uygulamalar
Ultrasonografi bebeğe ait şu durumların saptanmasında da tek araçtır:
# Anne karnında kaybedilen bebeğin saptanması
# Bebeğin rahim içinde duruş pozisyonunun saptanması
# Gebeliğe eşlik eden myom ve over kisti gibi patolojilerin saptanması
# Gebelik sırasında ortaya çıkan karın ağrısı gibi bulguların değerlendirilmesi